در حال حاضر امنیت اطلاعات به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های سازمان‌ها و افراد تبدیل شده است؛ زیرا هر روزه، تهدیدات سایبری افزایش یافته و پیچیده‌تر می‌شوند و روش‌های نفوذ به سیستم‌های حساس نیز پیشرفت کرده‌اند. از همین رو کنترل دسترسی یکی از اساسی‌ترین راهکارهای امنیتی برای حفاظت از داده‌ها محسوب می‌شود. با این حال اکسس کنترل (Access Control) چیزی فراتر از یک مکانیزم ساده ورود و خروج است؛ از این رو در این مقاله، با انواع مدل‌های کنترل دسترسی یا Access Control، اجزای کلیدی آن و اهمیت این سیستم در تأمین امنیت و انطباق با مقررات آشنا خواهیم شد. با ادامه این مطلب همراه ما باشید.

کنترل دسترسی چیست؟

کنترل دسترسی یا اکسس کنترل (Access Control) یک راهکار امنیتی است که مشخص می‌کند چه افرادی یا چه سیستم‌هایی مجاز به مشاهده یا استفاده از منابع خاص در یک محیط محاسباتی هستند. این مکانیزم حفظ امنیت داده‌ها با کاهش مخاطرات از طریق پروتکل‌های محافظتی، از دسترسی غیرمجاز به اطلاعات و سیستم‌ها جلوگیری می‌کند.  

این سیستم‌ها معمولاً در بسترهای امنیتی مختلفی پیاده‌سازی می‌شوند و از استانداردهایی نظیر چارچوب امنیت سایبری NIST و PCI DSS پیروی می‌کنند. این سیستم‌ها نه ‌تنها دسترسی به منابع حیاتی را کنترل می‌کنند، بلکه امکان نظارت، گزارش‌گیری و اعمال قوانین امنیتی را نیز فراهم می‌سازند.

برای آشنایی بیشتر با اصول امنیت شبکه، بخوانید.

اجزای کنترل دسترسی یا Access Control

این سیستم از چندین جزء کلیدی تشکیل شده است که هر یک نقش مهمی در حفظ امنیت و مدیریت دسترسی ایفا می‌کنند. در ادامه این اجزا را معرفی می‌کنیم: 

تأیید هویت کاربران

این کار معمولاً با استفاده از رمز عبور، پین (PIN)، کارت‌های هوشمند، توکن‌های امنیتی یا داده‌های بیومتریک مانند اثر انگشت و تشخیص چهره انجام می‌شود. 

مجوزدهی 

سیستم تعیین می‌کند که کاربر به چه منابعی و در چه سطحی دسترسی دارد. این مرحله بر اساس سیاست‌های امنیتی سازمان انجام می‌شود و می‌تواند مبتنی بر نقش (RBAC)، ویژگی (ABAC) یا دیگر مدل‌های اکسس کنترل باشد.

کنترل دسترسی فیزیکی و غیرفیزیکی

کنترل دسترسی فیزیکی شامل محدود کردن ورود به ساختمان‌ها، اتاق‌های سرور و تجهیزات سخت‌افزاری است. در مقابل، کنترل دسترسی غیرفیزیکی ارتباط کاربران را با شبکه‌ها، سیستم‌ها و داده‌های دیجیتال مدیریت می‌کند. 

ممیزی و ارزیابی

برای حفظ امنیت، تمامی فعالیت‌های مرتبط با دسترسی باید ثبت و بررسی شوند. سیستم‌های ممیزی لاگ‌های فعالیت کاربران را ثبت کرده و در صورت بروز رفتار مشکوک، هشدارهای امنیتی صادر می‌کنند. 

اصل حداقل دسترسی 

یکی از اصول مهم در کنترل دسترسی، ارائه کمترین سطح مجوز ممکن به کاربران است تا فقط بتوانند وظایف خود را انجام دهند و دسترسی غیرضروری به داده‌ها و سیستم‌ها نداشته باشند. 

مدیریت هویت

این جز مجموعه‌ای از فناوری‌ها و سیاست‌ها برای مدیریت هویت کاربران و تعیین سطح دسترسی هر یک از آن‌ها است.

کنترل دسترسی چگونه کار می‌کند؟

اکسس کنترل مانند یک دروازه امنیتی هوشمند عمل می‌کند که ابتدا هویت افراد یا سیستم‌ها را بررسی کرده، سپس سطح مجاز دسترسی آن‌ها را مشخص می‌کند. این فرایند در سه مرحله اصلی انجام می‌شود که به شرح زیر است: 

مرحله اول: احراز هویت

در مرحله اول، کاربر باید هویت خود را اثبات کند؛ این کار می‌تواند با استفاده از رمز عبور، اثر انگشت، کارت هوشمند یا حتی یک کد امنیتی یکبار مصرف انجام شود. سپس، سیستم بررسی می‌کند که این فرد یا سامانه، چه سطحی از دسترسی را داشته باشد و چه داده‌ها یا منابعی اجازه ورود خواهد داشت. 

مرحله دوم: مجوزدهی

این مرحله بر اساس سیاست‌های امنیتی سازمان اجرا می‌شود و ممکن است از مدل‌هایی مانند کنترل دسترسی مبتنی بر نقش (RBAC) یا ویژگی (ABAC) استفاده کند. 

مرحله سوم: نظارت

فرآیند اکسس کنترل تنها به ورود محدود نمی‌شود؛ در مرحله آخر، نظارت انجام می‌شود تا رفتارهای کاربران ثبت و بررسی شوند. هرگونه فعالیت مشکوک، تلاش برای ورود غیرمجاز یا دسترسی غیرمتعارف شناسایی شده و در صورت نیاز، هشدارهای امنیتی فعال می‌شوند. 

مطالعه مقاله تجهیزات امنیت شبکه را به شما پیشنهاد می‌دهیم.

انواع مختلف کنترل‌های دسترسی چیست؟

در حال حاضر مدل‌های مختلفی برای Access Control وجود دارد. سازمان‌ها بسته به نوع داده‌ها، سطح امنیت مورد نیاز و میزان پیچیدگی زیرساخت‌های خود، ترکیبی از این مدل‌ها را برای ایجاد یک سیستم امنیتی کارآمد به کار می‌گیرند. در ادامه، مهم‌ترین انواع کنترل‌های دسترسی را معرفی می‌کنیم:

کنترل دسترسی اجباری (Mandatory Access Control – MAC) 

این مدل مانند یک سیستم امنیتی دولتی عمل می‌کند که قوانین آن از پیش تعیین شده‌اند و کاربران امکان تغییر سطح دسترسی خود را ندارند. در MAC، یک مرجع مرکزی سطح دسترسی کاربران را بر اساس میزان حساسیت اطلاعات و مجوزهای امنیتی اختصاص ‌داده ‌شده مشخص می‌کند.

کنترل دسترسی اختیاری (Discretionary Access Control – DAC) 

در مدل DAC، همه ‌چیز در دستان مالک داده‌ها است. در این روش، صاحب یک فایل یا سیستم می‌تواند تصمیم بگیرد که چه افرادی به داده‌های او دسترسی داشته باشند. انعطاف‌پذیری بالای این مدل باعث شده است که در بسیاری از محیط‌های کاری و شخصی رایج باشد، اما از نظر امنیتی می‌تواند چالش‌هایی ایجاد کند، زیرا ممکن است کاربران ناآگاه دسترسی‌های ناخواسته‌ای را به دیگران بدهند. 

کنترل دسترسی مبتنی بر نقش (Role-Based Access Control – RBAC) 

در مدل RBAC، به‌جای اینکه افراد مستقیماً مجوز دریافت کنند، نقش‌های از پیش تعیین‌شده‌ای در سیستم وجود دارد که به آن‌ها دسترسی خاصی داده شده است. برای مثال، یک کاربر عادی فقط به داده‌های عمومی دسترسی دارد، در حالی ‌که یک مدیر سیستم می‌تواند تنظیمات پیشرفته را تغییر دهد. 

کنترل دسترسی مبتنی بر قوانین (Rule-Based Access Control – RuBAC) 

این مدل شبیه به یک نگهبان امنیتی است که فقط تحت شرایط خاصی اجازه ورود می‌دهد. در RuBAC، قوانین از پیش تعیین شده‌ای وجود دارند که مشخص می‌کنند چه کسی، در چه زمانی و تحت چه شرایطی می‌تواند به منابع دسترسی داشته باشد. مثلاً ممکن است کارمندان فقط در ساعات اداری و از طریق شبکه داخلی سازمان به سیستم‌های حساس دسترسی داشته باشند. 

کنترل دسترسی مبتنی بر ویژگی (Attribute-Based Access Control – ABAC) 

در این مدل دسترسی افراد نه‌ تنها بر اساس نقش یا قوانین، بلکه با توجه به مجموعه‌ای از ویژگی‌های پویا مانند موقعیت جغرافیایی، نوع دستگاه، زمان درخواست و سطح حساسیت داده‌ها تعیین می‌شود. این مدل انعطاف‌پذیری بسیار بالایی دارد. 

چرا کنترل دسترسی مهم است؟

به‌ طور کلی مزایای متعدد این سیستم باعث شده است که سازمان‌ها به شکلی فراگیر از آن استفاده کنند. در ادامه، سه دلیل کلیدی اهمیت اکسس کنترل را بررسی می‌کنیم: 

حفاظت از داده‌های حساس و کاهش ریسک نقض امنیت 

اطلاعات محرمانه، مانند داده‌های مشتریان، مالکیت فکری شرکت‌ها و اطلاعات مالی، از اهداف اصلی مجرمان سایبری هستند. کنترل دسترسی با محدود کردن مجوزهای کاربران، احتمال دسترسی غیرمجاز و نشت اطلاعات را کاهش می‌دهد. 

انطباق با مقررات امنیتی و استانداردهای جهانی 

بسیاری از صنایع و سازمان‌ها مقررات سخت‌گیرانه‌ای دارند که نیازمند پیاده‌سازی کنترل‌های امنیتی دقیق هستند. چارچوب‌هایی مانندNIST ، GDPR (مقررات عمومی حفاظت از داده‌ها در اتحادیه اروپا)، HIPAA (قانون قابلیت حمل و پاسخگویی بیمه سلامت برای حفاظت از داده‌های پزشکی) و PCI DSS (استاندارد امنیت داده برای کارت‌های پرداخت) همگی تأکید دارند که اکسس کنترل باید به ‌درستی اجرا شود. 

بهبود کارایی و نظارت مداوم بر دسترسی‌ها 

این سیستم نه ‌تنها امنیت را افزایش می‌دهد، بلکه مدیریت کاربران و منابع را نیز تسهیل می‌کند. برای مثال، مدیریت هویت و دسترسی (IAM) به سازمان‌ها امکان می‌دهد تا به ‌صورت خودکار مجوزهای کاربران را تعیین، تغییر یا لغو کنند. 

چند روش برای اجرای کنترل دسترسی

روش‌های مختلفی برای پیاده‌سازی این سیستم وجود دارد که هر کدام نقاط قوت و ضعف خاص خود را دارند. در ادامه، چند روش کلیدی برای اجرای کنترل را معرفی می‌کنیم: 

استفاده از شبکه‌های خصوصی مجازی یا VPN

یکی از رایج‌ترین روش‌های کنترل دسترسی، استفاده از VPN است که امکان دسترسی ایمن به منابع داخلی سازمان را از راه دور فراهم می‌کند. این فناوری به کاربران اجازه می‌دهد که به شبکه سازمان متصل شوند، اما به ‌طور هم‌زمان ترافیک آن‌ها رمزگذاری شده و از حملات سایبری محافظت می‌شود. 

مدیریت هویت و دسترسی 

سیستم‌های مدیریت هویت ابزارهایی ارائه می‌دهند که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا دسترسی کاربران را به ‌طور متمرکز مدیریت کنند. این سیستم‌ها کمک می‌کنند دسترسی‌ها بر اساس وظایف کاری تعریف شوند. 

لیست‌های کنترل دسترسی یا ACL

ACL یکی از متداول‌ترین روش‌ها برای محدود کردن دسترسی به منابع خاص هستند. در این روش، لیستی از کاربران مجاز یا غیرمجاز به یک سیستم، فایل یا شبکه تعریف می‌شود. این روش کنترل دقیقی بر اینکه چه افرادی و با چه سطح دسترسی می‌توانند با منابع تعامل داشته باشند، فراهم می‌کند. 

احراز هویت چندعاملی یا MFA

یکی از مؤثرترین روش‌های تقویت کنترل دسترسی، استفاده از MFA است که کاربران را ملزم می‌کند برای ورود، بیش از یک عامل احراز هویت ارائه دهند. این عوامل می‌توانند شامل رمز عبور، اثر انگشت، کد ارسال‌شده به تلفن همراه یا کارت‌های هوشمند باشند. 

اجرای سیاست حداقل دسترسی 

اصل حداقل دسترسی به این معناست که هر کاربر فقط به منابع و اطلاعاتی دسترسی داشته باشد که برای انجام وظایفش لازم است. این روش احتمال سوءاستفاده از اطلاعات را کاهش داده و از گسترش آسیب‌های امنیتی در صورت نفوذ به سیستم جلوگیری می‌کند. 

نظارت و گزارش‌گیری مداوم 

یکی از روش‌های مهم در اجرای کنترل دسترسی، نظارت و ثبت تمامی تلاش‌های ورود و دسترسی به منابع حساس است. سیستم‌های نظارتی پیشرفته، فعالیت کاربران را در لحظه بررسی کرده و در صورت مشاهده رفتار مشکوک، هشدارهای امنیتی صادر می‌کنند. 

چالش‌های کنترل دسترسی

به‌طورکلی اجرای اکسس کنترل در محیط‌های پیچیده فناوری اطلاعات با چالش‌های متعددی همراه است. مهم‌ترین چالش‌های این سیستم عبارت‌اند از:

مدیریت محیط‌های توزیع‌شده و چندگانه 

با رشد فناوری‌های ابری و کار از راه دور، سازمان‌ها اکنون ترکیبی از سیستم‌های داخلی و مبتنی بر اَبر را مدیریت می‌کنند. این توزیع‌شدگی، کنترل دسترسی را پیچیده می‌کند زیرا کاربران ممکن است از نقاط مختلف و دستگاه‌های متنوعی به شبکه سازمان متصل شوند. 

فرسودگی رمز عبور و مشکلات احراز هویت 

بسیاری از کاربران برای ورود به سیستم‌های مختلف از رمزهای عبور مشابه یا ضعیف استفاده می‌کنند که باعث افزایش احتمال حملات سایبری مانند حملات بروت‌فورس (Brute Force Attacks) و فیشینگ (Phishing) می‌شود. 

عدم شفافیت در سطوح دسترسی و مجوزها

یکی از چالش‌های رایج در سازمان‌ها این است که به ‌مرور زمان، سطح دسترسی کاربران تغییر می‌کند؛ اما این تغییرات به ‌درستی ثبت یا مدیریت نمی‌شوند. برای مثال، کارمندی که بخش فعالیت خود را تغییر داده، ممکن است همچنان به اطلاعات حساس بخش قبلی دسترسی داشته باشد و این مسئله یک تهدید امنیتی محسوب می‌شود. 

مدیریت کاربران خارجی و پیمانکاران

بسیاری از سازمان‌ها نیاز دارند که شرکا، پیمانکاران و تأمین‌کنندگان به برخی از داده‌ها و سیستم‌هایشان دسترسی داشته باشند. کنترل و محدود کردن این دسترسی‌ها به‌ گونه‌ای که امنیت سازمان حفظ شود، چالش بزرگی است و نیازمند سیاست‌های دقیق حداقل دسترسی است. 

حفظ تعادل بین امنیت و تجربه کاربری

روش‌هایی مانند احراز هویت چندعاملی یا محدودیت‌های جغرافیایی اگر به ‌درستی پیاده‌سازی نشوند، می‌توانند باعث نارضایتی کاربران و تلاش برای دور زدن قوانین امنیتی شوند. 

تطبیق با الزامات قانونی و استانداردهای امنیتی 

سازمان‌ها باید پروتکل خود را مطابق با استانداردهای امنیتی مانند GDPR، HIPAA، NIST و PCI DSS اجرا کنند. عدم رعایت این استانداردها می‌تواند منجر به جریمه‌های مالی و آسیب‌های جدی به اعتبار سازمان شود. 

مزایای کنترل دسترسی

استفاده از یک سیستم کنترل دسترسی مؤثر نه ‌تنها امنیت را افزایش می‌دهد، بلکه موجب بهبود بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها و رعایت الزامات قانونی می‌شود. برخی از مهم‌ترین مزایای این سیستم عبارت‌اند از:

• افزایش امنیت داده‌ها و سیستم‌ها و جلوگیری از دسترسی غیرمجاز
• مدیریت آسان کاربران و مجوزها و امکان تخصیص، تغییر یا لغو مجوزهای دسترسی به‌صورت خودکار و متمرکز
• کاهش هزینه‌های امنیتی و جلوگیری از هزینه‌های ناشی از نقض داده‌ها و نیاز به اقدامات اصلاحی
• افزایش بهره‌وری سازمانی و تسهیل دسترسی کاربران مجاز به منابع موردنیاز، بدون نیاز به تأییدهای دستی پیچیده
• نظارت و گزارش‌گیری دقیق با امکان ثبت و تجزیه ‌و تحلیل تمامی تلاش‌های ورود و دسترسی برای شناسایی فعالیت‌های مشکوک.
• انعطاف‌پذیری در تعیین سیاست‌های امنیتی با امکان استفاده از مدل‌های مختلف مانند RBAC، ABAC و MAC برای مدیریت دسترسی‌ها

تفاوت بین احراز هویت و احراز دسترسی چیست؟

تفاوت اصلی بین این دو مفهوم در این است که احراز هویت تعیین می‌کند چه کسی وارد سیستم می‌شود، در حالی ‌که کنترل دسترسی مشخص می‌کند که او چه مجوزهایی دارد. احراز هویت فرایندی است که در آن هویت یک کاربر بررسی و تأیید می‌شود تا اطمینان حاصل شود که او همان فردی است که ادعا می‌کند و به ‌خودی‌خود به معنای دسترسی به منابع سیستم نیست.  

در مقابل، کنترل یا احراز دسترسی پس از احراز هویت اجرا می‌شود و مشخص می‌کند که کاربر به چه منابعی و در چه سطحی دسترسی دارد. این فرایند از طریق مدل‌هایی مانند کنترل دسترسی مبتنی بر نقش، مبتنی بر ویژگی و لیست‌های کنترل دسترسی انجام می‌شود.

نتیجه‌گیری

در این مقاله توضیح دادیم که کنترل دسترسی نه ‌تنها یک ابزار فنی برای محافظت از اطلاعات است، بلکه به عنوان یک استراتژی جامع امنیتی، نقشی اساسی در کاهش مخاطرات، بهبود انطباق با استانداردهای بین‌المللی و افزایش کارایی سازمانی ایفا می‌کند. همچنین اجزا، مزایا و مراحل اجرای این مکانیزم نیز شرح داده شد. نظر شما در خصوص این رویه برای حفظ امنیت اطلاعات افراد و سازمان‌ها چیست؟ آیا تا کنون از این سیستم‌ها استفاده کرده‌اید؟ لطفا نظرات و پیشنهادات خود را در بخش دیدگاه با ما در میان بگذارید.